الجدول فی اعراب القرآن (کتاب)الجدول فی اعراب القرآن و صرفه تالیف استاد محمود عبد الرحیم صافی رحمة‌الله‌علیه است. ۱ - معرفی کتاباین کتاب نخستین تفسیر کامل در اعراب قرآن است. در زمینه روش تفسیر ادبی تفاسیر متعددی نوشته شده است که در میان آنها الجدول نقش ممتاز و برجسته‌ای دارد. زیرا مولف در تدوین این اثر زحمات فراوانی کشیده است. مباحث ادبی آن بسیار دقیق است. مطالب بلاغی آن به هم پیوسته است و در مفاهیم صرفی پژوهشهای عمیقی ارائه داده است. ۲ - تلاش مولفمولف برای تالیف این اثر سالهای متمادی تلاش نموده، شبها را به پژوهش در مباحث علمی این اثر سپری کرده و روزها را در جمع آوری اطلاعات آن پشت سر گذاشته است تا توانست اثری ارائه کند که بهترین خدمت به زبان عربی و قرآن باشد و شاهراه تحقیقی دانشجویان [ ادبیات عرب [|ادبیات عربی]] و تفسیر ادبی باشد. وی این کتاب را به سبک کلاسیک تدوین نمود تا استفاده از آن بسیار آسان و همگانی باشد. در این اثر آنقدر پژوهشهای نوین ارائه شده که با آثار مشابه آن در گذشته و حال قابل مقایسه نیست. در میان آثار قرآن پژوهان جای چنین اثری بسیار خالی بود و در واقع این اثر به منزله حلقه مفقود شده آثار قرآنی در تفسیر ادبی به حساب می‌آید. در شرح حال مولف نقل شده که وی همواره به مطالعه یا نوشتن مشغول بوده، از بهترین تفاسیر ادبی همچون «املاء ما من به الرحمن» ابو البقاء عکبری، البحر المحیط ابو حیان اندلسی و کشاف زمخشری کمال استفاده را برده و بر کلیه معجم‌های لغوی اطلاع کامل یافته از مهمترین کتابهای نحوی استفاده کرده است و در واقع مناسب به بررسی دیدگاه بزرگان علم نحو همچون سیبویه، کسایی، ابن مالک و ابن هشام پرداخته است. همه منابع مذکور را با هم تطبیق نموده و مورد تحلیل قرار داده است. مدت شش سال پی در پی روزها و شبها تا طلوع فجر برای تدوین این اثر وقت صرف نمود و در پایان به آرزوی قلبی خود رسید و خدا او را توفیق تالیف ماندگارترین تفسیر ادبی عنایت فرمود. انگیزه وی در این اثر ارائه پژوهش صرفی، نحوی و بلاغی صرف نبود بلکه هدف او ایجاد پل ارتباطی بین متن قرآن و تفسیر به واسطه ادبیات است و از عهده اینکار به خوبی برآمده است. ۳ - تاریخ پایان نگارشاز شرح حال و زندگانی و شیوه علمی و مذهب رسمی مولف اطلاع دقیقی نداریم تنها وفات او را به سال ۱۹۸۵ میلادی یک ساعت قبل از تحویل دستنوشته‌های کتاب الجدول به انتشارات دار الرشید، ذکر کرده‌اند. ۴ - نام کتابمولف در آغاز کتاب نام آن را «الجدول فی اعراب القرآن و صرفه» نهاده ولی ناشر در روی جلد عنوان «الجدول فی اعراب القرآن و صرفه و بیانه مع فوائد نحویه هامه» را انتخاب نموده است. این اثر به الجدول شهرت پیدا کرده است. الجدول جامعترین و کاملترین تفسیر ادبی به حساب می‌آید. در این کتاب یکدوره تفسیر با اسلوب ادبی و بلاغی از آغاز تا انجام قرآن با پژوهشهای دقیق ادبی ارائه گردیده است. مباحث آن از نظم و اسلوب ویژه‌ای برخوردار است. در این اثر توجه زیادی به وجوه و احتمالات ادبی شده ولی با اینحال تلاش مولف بر آن است که از میان احتمالات وجهی را ترجیح دهد که با اصل لغت و قواعد ادبی سازگار باشد. ۵ - انتخاب قرائتوی در این کتاب قرائت حفص بن سلیمان از عاصم بن ابی نجود اسدی را انتخاب نموده تا خوانندگان به راحتی از آن استفاده نمایند و سرگردان نشوند زیرا این قرائت در میان مسلمانان از شهرت بسزایی برخوردار است. در این اثر هیچ کلمه‌ای (اسم، فعل و حرف) بدون اعراب نمی‌باشد و سعی شده از اصطلاحات جدید علمی و دانشگاهی ادبیات عرب استفاده شود تا مورد توجه تحصیل کردگان و فارغ التحصیلان دانشگاهی قرار گیرد. ۶ - انگیزه تالیفوی در آغاز کتاب انگیزه خود را از تدوین این اثر چنین گزارش میدهد: وقتی تفسیر بحر محیط ابو حیان اندلسی را مورد بررسی قرار دادم متوجه شدم ابو حیان جدولی از اعراب قرآن ارائه داده ولی این جدول بسیار کوچک و مختصر است. به سایر تفاسیر ادبی همچون املاء ما من به الرحمن عکبری و کشاف زمخشری هم که مراجعه نموده وضعیت را همانگونه دیده و تغییر چشمگیری مشاهده نکرده است به همین خاطر تصمیم می‌گیرد جدولی از اعراب و بیان قرآن ارائه دهد که مفصل و گسترده باشد بطوریکه تمام مفردات و جملات و ترکیبات قرآن را شامل شود و همه را مورد پژوهش ادبی قرار دهد و از این لحاظ یک تفسیر ادبی جامع و کامل ترتیب دهد. ۷ - ساختار تفسیرمطالب تفسیر به ترتیب قرآن است و از این جهت از تفاسیر ترتیبی به حساب می‌آید. از سوره فاتحه شروع شده و به سوره ناس خاتمه می‌یابد. نخست آیه را مطرح می‌کند و مباحث تفسیری و ادبی را در چند عنوان ارائه می‌کند در اولین عنوان به اعراب آیه می‌پردازد و از نظر نحوی آن را تحلیل می‌کند و اعراب کلمات و جملات را مشخص می‌نماید در دومین عنوان به مباحث صرفی واژگان می‌پردازد. مفردات را ریشه یابی می‌کند و اشتقاق صرفی و تصریفات آن را گوشزد می‌نماید. معانی لغوی مفردات در این بخش مورد بررسی قرار می‌گیرد. در سومین عنوان به مطالب بلاغی می‌پردازد. در این بخش نکات فنی بلاغی را شرح میدهد. این بخش مشحون از نکات دقیق علم معانی، بیان و بدیع است در این قسمت قطره‌ای از دریای فصاحت و بلاغت یگانه معجزه جاوید پیامبر خاتم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم قرآن مجید نمایان می‌گردد و عطش سینه تفتیده تشنه کامان ماندگارترین اثر ادبی جهان هستی (قرآن) را سیراب می‌نماید. در آخرین عنوان به فوایدی که از آیه می‌توان، برداشت نمود اشاره میشود. در این عنوان مباحث گوناگونی به عنوان فایده مطرح می‌گردد که برخی از آنها بدین قرارند: - مباحث علوم قرآنی مربوط به سوره‌ها و آیات - اهداف و مقاصد سور - فرهنگ لغوی واژه گان قرآنی - استفاده تفسیری از مطالب بلاغی و بیان ارتباط بین نکات ادبی، بلاغی با مباحث تفسیری - آراء و دیدگاههای ادبی و بلاغی ۸ - روش تفسیریروش مفسر در تنظیم مباحث تفسیری این اثر بدینگونه است که مطالب را بصورت تفکیک شده در چهار بخش تحت عنوان اعراب، صرف، بلاغت و فواید ارائه میدهد و هر واژه را در اولین مورد استعمال آن در قرآن مورد بحث قرار میدهد و هنگام تکرار آن از تکرار مکررات خودداری می‌کند تا خواننده را خسته نکند. البته همانگونه که روشن است این روش موجب اشکالی میشود و آن اینکه وقتی خواننده به واژه‌ای مراجعه کند که قبلا مورد بحث قرار گرفته و آدرس آنرا نیز نداند دچار سرگردانی و اتلاف وقت می‌گردد. مولف برای رفع این کمبود جلد شانزدهم این تفسیر را تدارک دیده و آن را به فهرست کلید مباحث اختصاص داده در اینگونه موارد باید به جلد فهارس مراجعه کرد تا از فهرست کامل واژگان قرآن واژه مورد نظر را بدست آورد. ۸.۱ - نقل اقوال و نقد آنهانکته دیگر اینکه مولف دیدگاههای مختلف بزرگان علم ادبیات و بلاغت را مطرح می‌کند و آنها را مورد نقد و بررسی قرار میدهد و در پایان به داوری می‌پردازد و قول برتر را برمی گزیند. به همین خاطر این اثر صرف جمع آوری مباحث ادبی و بلاغی از منابع نیست بلکه یک اثر تحقیقی است که در سرتاسر آن آثار اجتهاد و پژوهش مولف نمایان است. ۸.۲ - حل تعارضات قواعد ادبی با اعراب قرآندر مواقعی که اعراب قرآن با قواعد ادبی ناسازگار است اصل را بر اعراب قرآن نهاده است. زیرا مبنای وی همچون دکتر صبحی صالح و دیگران، آن است که قرآن حاکم بر لغت و ادبیات عرب است نه بر عکس که البته این مبنا صحیح و درست است. ۹ - مصادر تفسیرمصادر و مراجع تفسیر را شاید بتوان به چند دسته تقسیم نمود. دسته اول مصادری که مولف در متن تفسیر بدانها تصریح نموده است مانند کشاف زمخشری [۱]
الجدول فی اعراب القرآن، صافی محمود بن عبد الرحیم، دار الرشید مؤسسة الإیمان، دمشق بیروت، ۱۴۱۸ ق، چاپ چهارم، ج۱، ص۶۳.
و البحر المحیط ابو حیان اندلسی [۲]
الجدول فی اعراب القرآن، صافی محمود بن عبد الرحیم، دار الرشید مؤسسة الإیمان، دمشق بیروت، ۱۴۱۸ ق، چاپ چهارم، ج۱، ص۱۷۸ و ۱۷۹.
دسته دوم مآخذی که مولف از آنها استفاده کرده ولی نام آنها را ذکر نکرده و محقق کتاب خانم استاد لینه حمصی آنها را در پانوشت یادآوری کرده است این دسته نسبت به دسته اول بیشترند و برخی از آنها بدینقرارند: - املاء ما من به الرحمن ابو البقاء عکبری - حاشیة الجمل علی الجلالین - انوار التنزیل بیضاوی - النحو الوافی عباس حسن - الفیه ابن مالک - مغنی اللبیب ابن هشام دسته سوم مآخذی است که مولف از آنها با اشاره و کنایه یاد کرده و خانم حمصی هم آنها را بازیابی نکرده است. مانند [۳]
الجدول فی اعراب القرآن، صافی محمود بن عبد الرحیم، دار الرشید مؤسسة الإیمان، دمشق بیروت، ۱۴۱۸ ق، چاپ چهارم، ج۲، ص۵۰۲.
۱۰ - نسخه شناسیاصل این کتاب توسط مولف مشتمل بر مباحث اعراب و صرفه بوده است کما اینکه مولف در آغاز کتاب نام آن را «الجدول فی اعراب القرآن و صرفه» نهاده است و با همین عنوان و محتوا دو بار چاپ میشود. دکتر محمد حسن حمصی مدیر انتشارات دار الرشید به هیئت علمی آن موسسه پیشنهاد می‌کند دو عنوان دیگر بر اصل کتاب بیفزایند تا کتاب از هر حیث کامل و جامع گردد فلذا مباحث بلاغی و فواید تفسیری تحت عنوان بلاغت و فواید بر آن افزوده گردید. به همین خاطر در چاپ بعدی عنوان کتاب به «الجدول فی اعراب القرآن و صرفه و بیانه مع فوائد نحویه هامه» تغییر کرد. این اثر توسط استاد خانم لینه حمصی مورد بازبینی قرار گرفته و موارد غلط و لغزشهای قلمی مولف اصلاح گردیده و تا جائیکه امکان داشته مصادر آن را در پانوشت متذکر شده که البته برخی از موارد متاسفانه مآخذیابی نشده است. تعلیقه‌های مفیدی خانم حمصی بر آن نوشته که بر ویژگیهای این نسخه می‌افزاید. از ویژگیهای دیگر این نسخه اختصاص جلد شانزدهم به فهرست مباحث تفسیری در فوائد و مطالب بلاغی در بلاغت و پژوهشهای صرفی در صرف است که استفاده از این کتاب بزرگ را آسان و هموار نموده است. نسخه حاضر چاپ چهارم است که در سال ۱۴۱۸ هجری برابر ۱۹۹۸ میلادی توسط دار الرشید دمشق و بیروت و موسسة الایمان بیروت چاپ گردیده است. دکتر حمصی مدیر دار الرشید مقدمه‌ای بر آن نوشته و استاد نور الدین شمس پاشا تقریظی بر چاپ قبلی نوشته بود که در این چاپ آمده است. و استاد خانم لینه حمصی نیز روش مراجعه و تصحیح و بازخوانی متن را گزارش داده است. این مجموعه در ۳۱ جزء و ۱۶ جلد ارائه شده است. ۱۱ - پانویس۱۲ - منبعنرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور). |